Hayatın kodunu değiştiren teknoloji! Genetik mühendisliğin yeni çağı

Biyoteknoloji, insanlık tarihinin en dönüştürücü alanlarından biri olarak süratle ilerliyor. Bilhassa CRISPR-Cas9 gen düzenleme teknolojisi, bilim dünyasında bir dönüm noktası oluşturuyor. DNA’yı hassas bir formda kesip düzenleyebilen bu “moleküler makas” tıp, tarım ve etraf bilimlerinde ihtilal niteliğinde uygulamalara kapı araladı.

Nobel Kimya Ödülü’nü kazanan Prof. Dr. Emmanuelle Charpentier ve Prof. Dr. Jennifer A. Doudna’nın öncülük ettiği bu teknoloji, son yıllarda kaydedilen yeniliklerle sonları zorladı. Fakat, bu süratli ilerleme, etik ve tüzel tartışmaları da beraberinde getirdi.

CRISPR’IN SON BULUŞLARI: TIPTA UMUT, ZİRAÎ DEVRİM

CRISPR-Cas9, bakterilerin virüslere karşı geliştirdiği bir bağışıklık sisteminden türetilmiş bir teknoloji. Cas9 enzimi, kılavuz RNA (gRNA) ile birleştiğinde, DNA’yı istenen noktada keserek gen ekleme, silme yahut değiştirme süreçlerini mümkün kıldı.

Prof. Dr. Jennifer Doudna, Science mecmuasında yayımlanan çığır açıcı makalesinde, bu sistemin insan hücrelerinde kullanılabileceğini göstermişti. O günden bu yana, teknoloji süratle gelişti ve çok sayıda alanda uygulama buldu.

Tıpta, CRISPR tabanlı tedaviler genetik hastalıklarla çabada umut vadediyor. Örneğin, ABD Besin ve İlaç Dairesi (FDA), orak hücre anemisi ve talasemi üzere kan hastalıklarının tedavisi için CRISPR tabanlı birinci ilacı onayladı. Verve Therapeutics’in yürüttüğü bir çalışma, CRISPR ile yüksek LDL kolesterol düzeylerini tek dozluk bir tedaviyle %55’e kadar düşürmeyi başardı; kimi hastalarda bu oran %69’a ulaştı. İngiltere’deki Francis Crick Enstitüsü’nden Prof. Dr. Robin Lovell-Badge, “CRISPR, genetik hastalıkların tedavisinde ihtilal oluşturuyor. Lakin uzun vadeli tesirlerini anlamak için daha fazla bilgi gerekiyor” dedi.

Tarımda ise CRISPR, besin güvenliğini artırmak için güçlü bir araç. Davis, California Üniversitesi’nden araştırmacılar, CRISPR’ı kullanarak ineklerin midesindeki mikroorganizmaları genetik olarak düzenledi ve metan emisyonlarını azaltmayı başardı. Ayrıyeten, hastalıklara dirençli pirinç çeşitleri geliştiren Çin Bilimler Akademisi’nden Prof. Dr. Jiayang Li, “CRISPR, 2050’ye kadar besin üretimini %60 artırma amacımıza ulaşmada kilit bir rol oynayabilir” diyerek teknolojinin potansiyeline dikkat çekti.

YENİ JENERASYON ARAÇLAR: CRISPR’IN ÖTESİNE GEÇİŞ

CRISPR-Cas9’un başarısına karşın, bilim insanları daha hassas ve çok istikametli araçlar geliştirmek için çalışıyor. Nature Biotechnology’de yayımlanan bir makalede, Cas12a enziminin daha az yanılgı oranıyla gen düzenleme yaptığı belirtildi. MIT’den Prof. Dr. Feng Zhang, “Cas12a, CRISPR-Cas9’un eksikliklerini gidererek daha inançlı tedaviler sunabilir” dedi. Ayrıyeten, CRISPR-Cas13 üzere RNA amaçlı sistemler, koronavirüs üzere viral hastalıkların tedavisinde umut vadediyor.

ETİK VE HUKUKSAL TARTIŞMALAR: KARANLIK YÜZ

CRISPR’ın süratli yükselişi, etik ve tüzel soru işaretlerini de beraberinde getirdi.

Çinli bilim insanı He Jiankui, CRISPR ile genetiği değiştirilmiş ikiz bebekler ürettiğini duyurarak dünya çapında bir tartışma başlattı. Bu olay, “germ sınırı düzenlemesi” olarak bilinen ve gelecek kuşaklara aktarılabilen genetik değişikliklerin risklerini gündeme getirdi.

Harvard Üniversitesi’nden biyoetik uzmanı Prof. Dr. Sheila Jasanoff, “CRISPR’ın insan embriyolarında kullanımı, genetik ayrımcılık ve biyoterörizm üzere önemli tehditler barındırıyor. Global bir düzenleme şart” ikazında bulundu.

Avrupa Adalet Divanı, CRISPR ile üretilen eserlerin genetiği değiştirilmiş organizmalar (GDO) olarak sınıflandırılmasına karar verdi. Lakin, ABD ve Japonya üzere ülkeler daha esnek düzenlemelerle inovasyonu teşvik ediyor. Avustralya Ulusal Üniversitesi’nden Prof. Dr. Elizabeth Finkel, “Farklı yasal yaklaşımlar, global biyoteknoloji yarışında dengesizlik oluşturabilir” dedi.

GELECEĞE BAKIŞ: SORUMLU İNOVASYON ÇAĞRISI

CRISPR teknolojisi, insanlık için hem büyük bir fırsat hem de önemli bir sorumluluk sundu.

UNESCO’nun raporunda, Charpentier ve Doudna’nın etik dertleri erken fark ederek bilim topluluğunu sorumlu davranmaya çağırdığı vurgulandı.

Oxford Üniversitesi’nden Prof. Dr. Julian Savulescu, “CRISPR’ın yararlarını en üst seviyeye çıkarırken, risklerini en aza indirmek için bilim insanları, etikçiler ve politika yapıcılar iş birliği yapmalı” dedi.

CRISPR ve gen düzenleme teknolojileri, hayatın kodunu yine yazma potansiyeline sahip. Lakin bu gücün nasıl kullanılacağı, insanlığın geleceğini belirleyecek. Bilim dünyası, bu teknolojinin parlak yüzünü kutlarken, karanlık yüzünü de göz gerisi etmemek için dikkatli adımlar atıyor.